Długopis, cukierek, one dollar. Gdy ktoś wyciąga dłoń w geście prośby…

Kiedyś myślałam, że jadąc do biedniejszych krajów warto brać ze sobą długopisy, cukierki, stare ubrania, by rozdawać je na miejscu osobom potrzebującym. By mieć choć drobne prezenty dla napotkanych na szlaku dzieciaków. Dziś mam coraz większe wątpliwości, czy nawet takie dawanie prezentów i pieniędzy na małą skalę nie czyni więcej szkody, niż pożytku. Skąd wzięły się te wątpliwości?

Jaipur, Indie. 2008 r.
Moja pierwsza podróż do Azji, a co za tym idzie pierwsze zderzenie ze skrajną biedą wywołują szok. Spodziewam się zobaczyć ubóstwo, ale na taki dramat nie jestem przygotowana. W dodatku jest kwiecień, gorąco jak w piekle, duszno i niestety nierzadko śmierdzi. Podróż po tym pięknym kraju jednocześnie zachwyca i męczy. Nasz lokalny przewodnik ostrzega, byśmy uważali na zatłoczonej ulicy, gdzie co chwilę będziemy nagabywani przez dzieci lub osoby kalekie wyciągające w naszym kierunku dłonie po pieniądze.

Słuchamy smutnych opowieści o tym, jak zdesperowani rodzice specjalnie okaleczają dzieci, by te wzbudzały jeszcze większą litość i dzięki temu łatwiej otwierały serca i portfele turystów. Brzmi to dla mnie niewiarygodnie, ale gdy kilka chwil później wysiadam z autobusu i podpełza do mnie młody człowiek z poskręcanymi jak sprężyny kończynami, słowa przewodnika dźwięczą mi w głowie. Zastanawiam się, czy jego rodzice dobrowolnie powyłamywali mu nogi i ręce ze stawów, by tylko na koniec dnia przyniósł do domu więcej grosza. Czy tak postępują kochający ojciec i matka? Nie rozumiem tego, nie mieści mi się to w głowie, myśli te wzbudzają strach. Nie odnajduję się w tej zupełnie dla mnie nowej rzeczywistości i ignorując wyciągniętą dłoń uciekam w popłochu.

Parę lat później przypomnę sobie tamto wydarzenie, gdy oglądam film Slumdog. Milioner z ulicy, opisujący historię wywodzącego się ze slumsów Mumbaju Jamala Malika. Jako osierocone dziecko trafił on w ręce gangu, która wykorzystywała dzieci do żebrania na ich konto. Chłopiec odkrywa, że gangsterzy specjalnie oślepiają dzieci, by te wzbudzały jeszcze większe politowanie. Oczywiście pieniędzmi, które zdobędą, nikt się z małymi żebrakami nie dzieli. To film, ale przerażającym jest, że takie historie dzieją się naprawdę.

Drugiego dnia wizyty w Jaipurze jedziemy do Świątyni Małp w Galcie. Ten sam przewodnik, który wczoraj tłumaczył nam, ile zła czynią rodzice swoim dzieciom by wyżebrały więcej pieniędzy, radzi nam tym razem zabrać długopisy i hotelowe mydełka czy szamponiki, które będziemy mogli rozdać dzieciom kłębiącym się przed wejściem do kompleksu świątynnego. Faktycznie, przed bramą witają nas wyciągnięte dłonie, szeroko otwarte, piękne czarne oczy i głosy proszące o szampon. Rozdajemy to, co mamy w torbach, dziecięce buzie uśmiechają się a ja naiwnie myślę, że zrobiłam dobry uczynek. Więcej, namawiam do tego później swoich czytelników.

Patrząc wstecz wcale nie jestem o tym przekonana. Bo te dzieci siedziały przed szlabanem zamiast w szkolnej ławce. Bo czekały na nas. Bo inni turyści wcześniej nauczyli je i ich rodziców, że tutaj dostaną prezenty, a może i pieniądze. Bo my ich w tym przekonaniu utwierdziliśmy – że lepiej czekać pod bramą na turystów, niż uczyć się i pracować. Bo będą przed tym wejściem czekać codziennie, zawsze wyciągać ręce po mydełka i cukierki, bo ich dzieci będą robić tak samo. Czy to naprawdę takie dobre?

Angkor, Kambodża. 2009 r.
Tym razem wybierając się w krotką podróż po Tajlandii i Kambodży staram się trochę lepiej przygotować. Czytam, co warto ze sobą zabrać, jak ewentualnie pomagać i jak reagować na żebrzące dzieci. Wiem już, że na pewno nie zabiorę nigdy ze sobą cukierków, choć kiedyś uważałam tak jak wiele osób, że przecież sprezentowanie biednemu dziecku cukierka to nic złego, a tylko może wywołać uśmiech na jego twarzy. A my poczujemy się lepiej. To prawda, ale jeśli my docieramy do tego dziecka to najpewniej wczoraj dotarli do niego inni turyści, a jutro przyjadą następni. Jeśli każdy będzie mu dawał nawet po jednym cukierku, to któryś z kolei turysta zobaczy szeroki uśmiech, ale wszystkie zęby pokazane w tym uśmiechu będą zepsute. Przecież rodziców nie tylko nie stać na słodycze, ale tez na dentystę nie mają pieniędzy!

Uczę się też, by nie dawać żadnych pieniędzy. Skądś wzięły się przecież te grupki dzieci kręcące się przy atrakcjach turystycznych, goniące za turystami z okrzykiem daj mi dolara! Dając dzieciom pieniądze przyzwyczajamy je i ich rodziców do tego, że żebranie jest lepsze od nauki, bo taki maluch przynosi rodzinie więcej pożytku niż dziecko uczące się w szkole, w które dodatkowo trzeba inwestować.

Zwiedzając Angkor z Agą staramy się być konsekwentne. Nie dajemy pieniędzy dzieciom wyciągającym po nie swoje wychudzone, brudne rączki. Odmawiamy, choć niejednokrotnie robi nam się smutno. Najtrudniej jest, gdy zaczepia nas mała dziewczynka usiłująca sprzedać nam nabazgrane dziecięcą ręką pocztówki za dolara. Jej angielski jest całkiem dobry i chwilę rozmawiamy. Na pytanie, czemu nie jest w szkole odpowiada, że przecież była rano. Nie pamiętam, czy kupujemy w końcu te pocztówki ale chyba dajemy jej jakieś długopisy, by miała czym pisać na lekcjach. Uczymy ją w ten sposób, że warto kręcić się przy turystach, bo zawsze coś tam wyciągną z kieszeni.

Diani Beach, Kenia. 2012 r.
Prom strajkuje. Z lotniska do hotelu w Diani musimy jechać okrężną droga przez Shimba Hills. Polnym traktem, którym na co dzień nie jeżdżą turyści, turlamy się do celu, podskakując na wybojach. Transfer zamiast półtorej godziny trwa pięć. Po drodze zatrzymujemy się przy niewielkiej szkole na toaletę. Dzieciaki, widząc dwa auta wypełnione turystami, z zaciekawieniem wybiegają z klas. Spodziewam się za chwilę zobaczyć las wyciągniętych po prośbie rączek, ale ku mojemu zdziwieniu nic takiego się nie dzieje.

Dzieci nieśmiało stają na skraju drogi, uśmiechają się, przestępują z nogi na nogę i pokazują nas sobie palcami, ale o nic nie proszą. Widocznie brak turystów w okolicy sprawił, że nie nauczyły się jeszcze, że mzungu równa się darczyńca i bankomacik. No to się zaczyna! Trzeba im to pokazać. W ruch idą długopisy i cukierki, wyjmowane z turystycznych toreb i plecaków. Niektórzy podchodzą do dzieciaków, wkładając im fanty w dłonie od razu robią sobie z nimi zdjęcia. Maluchy uśmiechają się szeroko, bo nie spodziewały się takich gestów. Najazd turystów jest dla nich dużą niespodzianką, a ja w tym momencie zaczynam zastanawiać się, czy właśnie ich nie zepsuliśmy. Czy kolejny raz widząc białego człowieka nie wyciągną rączek w geście prośby?

Kilka dni później jadę na wycieczkę, rejs po lasach namorzynowych z wizyta we wsi na wyspie Funzi. Tutejsze dzieci już doskonale wiedzą, że przybycie łodzi pełnej wazungu oznacza fanty i pieniądze. Bose, umorusane i w podartych ubraniach, czekają na nas już na plaży. Kilkoro dorosłych razem z nimi. W programie wycieczki jest wizyta w miejscowej szkole, uczniowie której śpiewają nam kilka piosenek. Po występie dyrektor placówki prosi o jakiekolwiek wsparcie – czy to zeszyty, długopisy czy datki. Niektórzy przynieśli ze sobą prezenty, inni wyciągają portfele. Kilka osób narzeka po cichu, że znowu są nagabywane. Wiem od organizatorów, że część ceny płaconej przez turystów przeznaczona jest na wsparcie lokalnej społeczności. Umowa stoi, że w związku z tym odwiedzający mają już nie być dodatkowo proszeni o wsparcie, a jednak dzieje się inaczej.

Niezwykle pouczające są dla mnie rozmowy z kolegami, którzy w Kenii pracują już dłużej. Paul opowiada mi o przypadkach, gdy w czasie tego typu village tours turyści proszeni są przez dzieciaki nie o pieniądze, a o przybory szkolne. Jeśli nie mają nic przy sobie, przewodnik natychmiast prowadzi ich do pobliskiego sklepu, gdzie mogą od ręki kupić zeszyty, kredki czy linijki. Oczywiście ludzie chcą pomóc szkole, więc chętnie płacą za to wszystko, a następnie wręczają prezenty dyrektorowi szkoły. Gdy naiwni turyści znikają na horyzoncie, zakupione przed chwilą przybory wracają do sklepu by czekać na następne ofiary, a dyrektor ze sklepikarzem i przewodnikiem dzielą się po równo pieniędzmi. Dzieci ze szkoły nie dostają nic.

Kiedy jadę na rowerze lub spaceruję po Ukundzie, zawsze zaczepiają mnie dzieci. Ukunda położona jest na tyle blisko turystycznego Diani, że dzieci doskonale wiedzą, co znaczy wizyta mzungu. Nieliczne po prostu chcą się przywitać, większość jednak po słowie jambo dodaje zaraz bonbon (cukierek) lub dollar. Po pewnym czasie zaczynam mieć wrażenie, że give me (daj mi) to jeden z pierwszych zwrotów, jakich dzieci uczą się tu po angielsku.

Proszenie i żebractwo jednak nie tylko domena dzieci, także poza Kenią. – Jest piękna pogoda, wspaniały piasek, ale nie da się z niej korzystać ani cieszyć spokojem. Jak tylko wychodzimy na plażę z hotelu, obstępuje nas kilkoro miejscowych i nie chcą się odczepić. Nie można czegoś z tym zrobić? – to najczęstsza chyba skarga turystów, z którymi rozmawiam w Diani. Odpowiadam im wtedy, że to tak naprawdę nasza, przyjezdnych, wina bo to turyści sami nauczyli Kenijczyków, że łatwiej i wygodniej jest nagabywać wazungu na plaży niż iść do uczciwej pracy.

Beachboys okupujący kenijskie wybrzeże nie wzięli się tam znikąd. Zauważyli, że wystarczy turystom pokazać swoją biedę, a portfele natychmiast się otwierają. Dzisiaj proszą bezczelnie o pieniądze albo prezenty – buty, koszulki, a nawet zegarki czy telefony! A kolejni turyści, myśląc, ze przecież tylko pomagają biednemu człowiekowi, dają, dają, dają! No to skoro w pracy trzeba się męczyć, a na plaży wystarczy prosić, to wiadomo, że coraz więcej osób uczyni sobie z tego sposób na życie. Smutne jest tylko to, że tacy beachboys często wcale do najbiedniejszych nie należą, a znam przypadki, kiedy zapytani przez turystów o pokazanie domostwa, zabierali ich do uboższych sąsiadów, bo przecież nie pokażą mieszkania, w którym stoi wielki płaski telewizor!

O tym, jak rozleniwia dawanie, przekonuję się pod koniec mojego pierwszego pobytu w Kenii. Myślę, że jestem już przyzwyczajona do proszenia i odmawiania, bo przecież każdemu wszystkiego nie można dać, a prośby pojawiają się codziennie. Wiem, kto ze znajomych naprawdę znajduje się w potrzebie i w nagłych potrzebach nie odmawiam brania udziału w składkach pomocowych, jakie organizują sami Kenijczycy. W osłupienie jednak wprawia mnie prośba mojej znajomej, menedżerki czterech hoteli, której naprawdę niewiele więcej w życiu trzeba.
– Ewa, to teraz jak wyjeżdżasz, to może zostaw mi tę swoją sukienkę, bo mi się podoba – mówi do mnie, a ja przez kilka chwil zapominam języka w gębie.
– Ale mi też się podoba… – tłumaczę.
– Przecież ty bez problemu możesz sobie kupić sukienkę – odpowiadam nieco zażenowana.
– No tak, ale myślałam, że będziesz rozdawać rzeczy jak wyjeżdżasz…

W książce Świat według Janki, będącej wywiadem Marzeny Zdanowskiej z Janiną Ochojską, założycielką Polskiej Akcji Humanitarnej oraz zbiorem artykułów autorstwa Ochojskiej pojawiają się taki, znaczący dla mnie fragment:

Czy istnieje pomoc zła i dobra? Tak. I musimy zdawać sobie sprawę z tego, czym te obie pomoce się od siebie różnią. Celem pomocy nie jest uspokojenie naszych sumień. Celem pomocy jest danie człowiekowi tego, co pozwoli mu powrócić do normalnego życia, co pomoże mu uniezależnić się od naszych dobrych serc i podjąć odpowiedzialność za swoje życie, a tym samym przywróci mu godność. Wreszcie – jej celem jest danie nadziei i perspektyw na przyszłość. (…) Niewłaściwie udzielona pomoc może całkowicie ubezwłasnowolnić i uczynić niezdolnym do podjęcia samodzielnych decyzji. (…) Niewłaściwie udzielona pomoc może człowieka upokorzyć i spowodować, że utraci wiarę w sens solidarności. (…)

Zresztą danie komuś cukierka czy funta jest fałszywym gestem dobroci. Nam się wydaje, że jesteśmy dobrzy, a wcale tak nie jest. Te dzieci obejdą się bez cukierka. Funt nie uratuje im życia.

Na liście lektur, które chcę przeczytać, znajduje się Dead aid Dambisy Moyo, ekonomistki pochodzącej z Zambii. Kobieta opisuje negatywne skutki ciągłej pomocy finansowej dla kontynentu afrykańskiego. Ja obserwuję to w Kenii w mikroskali – ludzie przyzwyczajeni do tego, że ktoś inny im coś da, kupi, wesprze. Często nie planują, nie myślą o przyszłości i żyją z dnia na dzień. Wyciągają dłonie po pieniądze, a my wkładając datki w te dłonie utwierdzamy ich w przekonaniu, że jest to dobry sposób na życie.

Ale by nie kończyć tak ponuro, znam też pozytywne przykłady! Weźmy taką kenijską wioskę Gazi, gdzie kobiety zamiast wyciągać od turystów pieniądze za nic, zainwestowały międzynarodowe środki w edukację i ochronę środowiska. Projekt związany jest z rozwojem rozsądnej gospodarki lasami namorzynowymi, które są m.in. siedliskiem wielu ryb. Brak lasów oznacza mniejsze połowy i mniej jedzenia. Dodatkowo wybudowana została trasa spacerowa przez lasy namorzynowe i centrum wiedzy, więc turyści mogą z pierwszej ręki nauczyć się czegoś ciekawego o znaczeniu mangrowców dla przyrody i gospodarki.

Innym dobrym przykładem jest Seaweed Center na Zanzibarze, w którym kobiety nauczyły się, jak z suszonych alg wytwarzać dobrej jakości kosmetyki. Teraz – zamiast sprzedawać półprodukty, an których zarobią jedynie pośrednicy i koncerny kosmetyczne, one same tworzą coś, co turysta może kupić jako wartościową pamiątkę z Zanzibaru.

Wydaje mi się, że lepiej wspierać właśnie takie inicjatywy, niż po prostu rozdawać pieniądze czy długopisy. Jako osoby podróżujące mamy możliwość zajrzenia w tego typu miejsca, nauczenia się czegoś, a przy okazji pokazania miejscowym, że ich praca jest ważna i wartościowa. Myślę, że to o wiele lepsze rozwiązanie!

Co robicie, kiedy widzicie wyciągnięte w swoim kierunku dziecięce raczki? Dajecie cukierki, zabawki i długopisy czy kręcicie głową odmawiając pomocy? Jak uważacie, czy faktycznie danie komuś pieniędzy nauczy go, że jest to łatwy sposób na przetrwanie? Temat jest dla mnie bardzo trudny i sama mam mnóstwo wątpliwości, więc chętnie poznam Wasze zdanie…

Cieszę się, że tu jesteś! Mam nadzieję, że spodobał Ci się i zaciekawił ten wpis. Jeśli tak, to będzie mi niezmiernie miło, gdy klikniesz Lubię to, dodasz +1 i podzielisz się wpisem ze znajomymi albo dołączysz do dyskusji! To dla mnie ważne, bo pokazuje, że warto dalej pisać. Masz uwagi, komentarze, pytania? Nie wahaj się, napisz! Cieszę się z każdego sygnału od Ciebie! Dziękuję :)

- Ewa a

Wydrukuj lub zapisz PDF