Lalibela – kościoły, które w skale wykuwały anioły

Gdy dziecko przyszło na świat, otoczył je rój pszczół, co matka uznała za znak, że w przyszłości zostanie on władcą kraju. Chłopiec nie miał jednak łatwego życia, gdyż tron formalnie przypadał jego starszemu bratu, Kedusowi Habre. Ten, w obawie o utratę władzy, postanowił młodszego brata otruć. Trucizna nie spowodowała śmierci lecz tylko trzydniowy sen, podczas którego młodzieniec stanął przed boskim obliczem. Bóg nakazał mu powrót na ziemię i wykuć w litej skale Nową Jerozolimę. Do pomocy wysłał mu zastęp aniołów. Wkrótce nowy władca spełnił boską wolę, wykuwając jedenaście kościołów. Imię władcy brzmiało Lalibela, co tłumaczy się jako pszczoły uznały jego władzę.

W piętnastej godzinie jazdy bez klimatyzacji z Wukro do Lalibeli przez etiopskie góry, po szutrowych i polnych, krętych, dziurawych drogach, nad przepaściami, zakurzona tak, że po późniejszym dwukrotnym umyciu się pod prysznicem na ręczniku nadal zostaną piaskowe ślady, tępo obserwując ledwo oświetloną reflektorami mozolnie pnącego się pod górkę busa i zbliżającą się burzę na tle nocnego nieba myślę, że podróżowanie może nie jest najlepszym hobby i lepiej byłoby siedzieć w domu na wygodnej kanapie. Potem docieram na miejsce, brud i zmęczenie zmywam pod prysznicem, idę spać, a następnego dnia widzę na własne oczy wspaniałe, wykute w skale kościoły i wtedy wiem, że widoki takie warte są każdego ziarenka kurzu na skórze, każdej serpentyny na drodze i każdego podskoku na wybojach.

Od kiedy po raz pierwszy zobaczyłam wyciosane w litych skałach etiopskie kościoły, wiedziałam, że muszę je zobaczyć na własne oczy. Wpisane w 1978 roku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, rozpalają wyobraźnię nie tylko samym niecodziennym sposobem, w jaki je wybudowano, ale także tym, że w ich przypadku historia tak mocno miesza się z legendą, że trudno dociec, co jest faktem, a co fantazją.

Wiadomo, że kompleks kościelny powstał na przełomie XII i XIII wieku na zlecenie rządzącego wówczas okolicą cesarza Lalibeli, pochodzącego z dynastii Zagwe. Jej siedziba znajdowała się właśnie tutaj, w miejscowości zwanej wówczas Roha, położonej w sercu gór, której nazwę później zmieniono na cześć władcy. Mówi się, że idea budowy Nowej Jerozolimy spowodowana była tym, że etiopscy chrześcijanie stracili możliwość pielgrzymowania do prawdziwej Jerozolimy ze względu na ekspansję islamu na północy Afryki. Są też dowody, że niektóre z wykutych w skale wulkanicznej konstrukcji powstały wcześniej i niekoniecznie pełniły wówczas funkcję sakralną.

Dzisiaj do Lalibeli, będącej drugim po Aksum świętym miejscem w Etiopii, przybywa rocznie około dziesięciu tysięcy pielgrzymów i turystów. Jestem jednym z nich. Wizytę zaczynamy rano od zwiedzania północnej grupy kościołów. Nie trzeba zrywać się wcześnie – tłumów i tak się tu nie uświadczy. Poza naszą małą grupką spotykamy jeszcze kilkoro turystów i kilkoro pielgrzymów, więcej jest chyba strażników i obsługi. Pierwszą świątynią, do której idziemy, jest Bet Medhane Alem, czyli Kościół Zbawiciela Świata.

Choć jest to największy monolityczny kościół na świecie, pierwsze wrażenie nieco rozczarowuje. Wszystko przez stalowe słupy i dach rozciągnięty nad budowlą, które ujmują mu sporo uroku i sprawiają, że wcale nie wydaje się taki ogromny. Zadaszenie jest jednak konieczne, by chronić kościoły przed postępującą erozją. Gdy podchodzimy bliżej, próbuję sobie wyobrazić, jak wyglądało to wszystko w dawnych czasach. Dopiero wtedy dociera do mnie rozmach tego konstrukcyjnego przedsięwzięcia.

Ten pięcionawowy kościół otoczony kolumnadą wycięty został w całości w litym tufie wulkanicznym. Cześć kolumn została zniszczona i odbudowana później, stąd widoczne są bloki kamienne. Układ kościoła jest dokładnie taki sam, jak katedry z Aksum. Dach ma kształt wyznaczony przez warstwy geologiczne wzgórza, w którym został wykuty, co świadczy o dobrej znajomości krajobrazu i geologii przez jego architektów.

Obchodzimy budowlę dookoła, a następnie zaglądamy do środka. We wnętrzu panuje przyjemny półmrok. Dotykam jednej z kolumn, wyciosanej przed stuleciami z litej skały. Ile osób dotykało jej przede mną? To kościół ortodoksyjny, więc ołtarz został zasłonięty, a przed nim rozstawiono obrazy, na których dostrzec można Jezusa, Matkę Boską i niektórych świętych. Po lewej stronie znajdują się niższe grobowe. Półmrok, cisza i surowość wnętrza sprawiają, że przechodzą mi ciarki po plecach.

Przez dziurę w skalnej ścianie przychodzimy na dziedziniec kolejnych kościołów. Dominuje tu sylwetka Bet Maryam, czyli Kościoła Maryi. Po prawej, od północy, znajduje się Bet Meskel, czyli Dom Krzyża, a po lewej – Bet Denagel, Dom Dziewic. Na dziedzińcu można też zobaczyć niewielki basen z wodą, na powierzchni której pływa soczyście zielona rzęsa. Mówi się, że kobiety mające problemy z zajściem w ciążę, powinny zanurzyć się w tej wodzie, a płodność wróci.

Szybko zaglądam do ciasnego Domu Krzyża, którego nazwa bierze się od kształtu krzyża wyrzeźbionego w sklepieniu i, nie zakładając butów, przechodzę do domu Maryi, prawdopodobnie najstarszego z tutejszych kościołów. W oczy od razu rzucają się piękne zdobienia na suficie, jakich nie było widać w poprzednich świątyniach. Są to malowidła przedstawiające głównie sceny biblijne, takie jak ucieczka Jezusa do Egiptu. Wprawne oko dojrzy też gwiazdę Dawida.

Na środku świątyni uwagę przykuwa kolumna owinięta białym materiałem. Wierni twierdzą, że jest to Alfa i Omega – boskie słowo, opisujące wszystko to, co było, jest i będzie. Płótno chroni przed jego oślepiającym blaskiem, bo każdy, kto spojrzałby na słup, straciłby wzrok. Trochę mnie kusi by podejść i uchylić zasłonę, ale siedzący przy niej strażnik bacznie wszystko obserwuje.

W sąsiednim Domu Dziewic ksiądz prezentuje przepiękny, duży krzyż procesyjny. Krzyże etiopskie znane są ze swojej dekoracyjności – bywają tak bogato zdobione, że czasem aż trudno dopatrzeć się w nich w ogóle kształtu krzyża. Wyróżnia się trzy ich typy: gonderski ma kształt koła, lalibelski – owalu, a najbardziej zbliżony do tradycyjnego krzyża jest ten z Aksum. Najmniejsze krzyże noszone są na szyi, nieco większe zwane są krzyżami osobistymi, a te największe to właśnie krzyże procesyjne. Najcenniejszy, wykonany ze złota krzyż w Lalibeli ukryty jest w Bet Medhane Alem i od czasu, gdy go skradziono, a następnie odzyskano, księża niechętnie pokazują go publicznie.

Za Domem Dziewic schodki prowadzą na powierzchnię skały, w której wykuto kościoły. Z góry widać po jednej stronie Bet Medhane Alem, po drugiej Bet Maryam i mniejsze świątynie. Za nimi znajduje się jeszcze dwie, niestety ze względu na renowację zamknięte są one dla zwiedzających. To Bet Mika’el (kościół świętego Michała, zwany też Debre Sinai – Górą Synaj) i Bet Golgotha (kościół Golgoty). Łączy je wspólny dach. Gdy są otwarte, Golgota dostępna jest tylko dla mężczyzn. Znajduje się w niej kaplica Trójcy Świętej, gdzie – według podań – pochowany został król Lalibela. To najświętsze miejsce zamknięte jest jednak dla pielgrzymów, mogą tu wchodzić wyłącznie lalibelscy kapłani. Obok umieszczono także repliki grobu Adama i Jezusa, ale nie jest mi dane ich zobaczyć.

Po drugiej stronie głównej drogi, przecinającej miejscowość Lalibela, wąska ścieżka prowadzi do niewielkiego mostku przerzuconego nad symboliczną rzeką Jordan. Na jej przeciwnym brzegu dostrzec można dach wykutego w skałach najsłynniejszego lalibelskiego kościoła – Bet Gyorgis (świętego Jerzego), nazywanego ósmym cudem świata.

Legenda mówi, że kiedy król Lalibela wybudował dziesięć kościołów poświęconych różnym postaciom, ukazał mu się święty Jerzy, patron Etiopii, i spytał, czemu żadna ze świątyń nie została dla niego przeznaczona. Wówczas Lalibela stworzył najpiękniejszy z zewnątrz kościół w kształcie krzyża greckiego. Do dzisiaj w tunelu prowadzącym do budowli można zobaczyć ślady kopyt konia świętego Jerzego.

Ten najmłodszy i najlepiej zachowany kościół świadczy o tym, że nauczeni doświadczeniem architekci wzięli pod uwagę erozję przy jego konstrukcji, dlatego można zwrócić uwagę na przykład na spadzisty dach, pozwalający deszczowi spływać bez problemu. Dzięki temu świątynia nie musi być przykryta nowoczesnym zadaszeniem. Największe wrażenie robi ona z góry, skąd widać, ile skał trzeba było usunąć, by wyciąć ten wspaniały budynek. Przypatruję mu się z niedowierzaniem, do czego zdolny jest człowiek w imię wiary.

Przepiękny z zewnątrz, w środku wydaje się dość skromny i ciasny. Obok wejścia, w skalnej jamie dostrzec można szkielet pielgrzyma przybyłego do Lalibeli. Takich skalnych wnęk i półek nie brakuje w okolicy. Spali w nich przybysze z dalekich krain, pielgrzymujący do tutejszych świątyń. Obejrzawszy świątynię od środka i z zewnątrz, wychodzimy tunelem skalnym na powierzchnię. Przychodzi czas na przerwę, w czasie której kościoły zamykane są dla zwiedzających.

Po południu odwiedzamy wschodnią grupę kościołów. Ścieżka skalna i mostek prowadzą do podwójnej świątyni Bet Gabriel-Rufael, czyli archaniołów Gabriela i Rafaela. Ma ona bardzo prosty plan i tak naprawdę nie przypomina kościoła. Niektórzy historycy twierdzą, że wcześniej był to pałac, w dodatku wykuty już w siódmym bądź ósmym wieku. Na dziedzińcu dostrzec można dwa okrągłe otwory prowadzące do podziemnej cysterny. Wewnątrz z kolei jest dość skromnie.

Krótkim tunelem przechodzimy do Bet Lehem (Betlejem), czyli Domu Chleba – dawnej piekarni, gdzie wypiekano opłatek, a dziś nadal można zobaczyć przydymiony sufit. Stąd następny, zupełnie ciemny tunel prowadzi ku kolejnemu kościołowi. Przewodnik prosi, by nie zapalać latarek. Powolny spacer w całkowitej ciemności jest niesamowity, a wyjście z tunelu symbolizuje ponoć przejście z piekła do nieba.

Bet Merkurius, czyli Kościół Świętego Marka, to jeden z kościołów, które uległy znacznym zniszczeniom pod wpływem erozji. Z tego względu niektóre malowidła przeniesiono do Muzeum Narodowego w Addis Abebie, ale mimo to dziś we wnętrzu nadal można zobaczyć piękne zdobienia. Tutaj też miejscowy ksiądz bardzo chętnie pozuje z krzyżem. Z powodu faktu, że znaleziono tu kajdany, niektórzy badacze mówią, że pierwotną funkcją budowli było więzienie.

Przed nami już kolejny tunel, strome schody w dół i docieramy do dziedzińca Bet Amanuel, czyli Kościoła Świętego Emanuela. Na jego fasadzie zobaczyć można poważne zniszczenia i pęknięcia oraz próby renowacji, w tym dziury po wstrzykiwaniu substancji, które miały ponoć wzmocnić konstrukcję. Uważa się, że mogła to być dawniej królewska kaplica.

Kiedy wchodzimy do kolejnego przesmyku, stwierdzam, że myszkowanie po tutejszym labiryncie wykutym w skałach to przyjemność sama w sobie. Tym razem ścieżka prowadzi do ostatniego już kościoła, Bet Abba Libanos, czyli Ojca Libanosa. Różni się on od pozostałych tym, że częściowo znajduje się pod półką skalną, która na nim spoczywa. Prawdopodobnie pod jej ciężarem fragment świątyni zawalił się i trzeba było go odbudować.

Kościół poświęcony jest Ojcu Libanosowi, średniowiecznemu etiopskiemu świętemu, znanemu z nauczania monastycyzmu. Tradycyjne przekazy twierdzą, że wybudowała go, uważana dzisiaj za świętą, żona króla Lalibeli, zwana Meskel Kebra, a z pomocą aniołów zajęło jej to zaledwie jedną noc.

Bet Abba Libanos jest ostatnim kościołem, który zwiedzamy w Lalibeli. Późniejsze popołudnie pozostaje więc na zakup pamiątek. Jak w każdym świętym miejscu, będącym celem pielgrzymek, można w okolicy zaopatrzyć się w dewocjonalia, takie jak krzyże czy obrazki z wizerunkami świętych. Nie brakuje też zwykłych pamiątek z myślą o turystach. Dla mnie jednak najważniejszą pamiątką są zdjęcia, choć te niestety zupełnie nie oddają piękna okolicy, i wspomnienia z tego wspaniałego miejsca.

Czy są takie miejsca na świecie, że znieślibyście duże trudy podróży po to tylko, by się tam dostać? Jak podobają się Wam skalne kościoły Lalibeli?

Cieszę się, że tu jesteś! Mam nadzieję, że spodobał Ci się i zaciekawił ten wpis. Jeśli tak, to będzie mi niezmiernie miło, gdy klikniesz Lubię to, dodasz +1 i podzielisz się wpisem ze znajomymi albo dołączysz do dyskusji! To dla mnie ważne, bo pokazuje, że warto dalej pisać. Masz uwagi, komentarze, pytania? Nie wahaj się, napisz! Cieszę się z każdego sygnału od Ciebie! Dziękuję :)

- Ewa a

Wydrukuj lub zapisz PDF